Jak powstaje osobowość narcystyczna?

Cz.I Zaburzenia rozwoju psychoseksualnego (Zygmunt Freud)

Narcyzm koncentruje się wokół wyolbrzymionego poczucia ważności i wyjątkowości oraz oczekiwania podziwu. Według klasycznej psychoanalizy ma swoje korzenie w najwcześniejszych doświadczeniach jednostki. Freud wyróżniał narcyzm pierwotny i wtórny, mogący prowadzić do zaburzeń osobowości. To niepowodzenia w rozwoju psychoseksualnym utrwalają narcystyczne cechy.

Ojciec psychoanalizy wprowadził pojęcie „narcystycznego zranienia”, które odnosi się do traumatycznych doświadczeń skutkujących utratą poczucia własnej wartości i rozwinięcia narcystycznych mechanizmów obronnych. Zdaniem Freuda, dziecko, które nie otrzymuje odpowiedniej miłości i uwagi, jako dorosły będzie kompensować te braki poprzez nadmierne skupienie na sobie.

Jaki jest „narcyz”?

Osobowość narcystyczna charakteryzuje się nadmiernym poczuciem własnej ważności, potrzebą podziwu i brakiem empatii wobec innych. Ludzie cierpiący na to zaburzenie często wyolbrzymiają swoje umiejętności i osiągnięcia, wymagają nadmiernej uwagi oraz podziwu i często uważają siebie za wyjątkowe lub lepsze od innych. Wykorzystują otoczenie do osiągania swoich celów, a ich relacje interpersonalne są powierzchowne i opierają się na manipulacji. Bardzo trudno im akceptować krytykę, na którą zwykle reagują gniewem, pogardą, wycofaniem z kontaktu.

Narcyzm pierwotny

Freud wprowadził pojęcie „narcystycznej fazy rozwoju”, kiedy dziecko jest całkowicie skoncentrowane na sobie, postrzega siebie jako centrum świata i nie rozróżnia od zewnętrznych obiektów. Jeśli przebieg tego etapu zostaje zakłócony, może to prowadzić do powstania patologicznego narcyzmu w dorosłym życiu.

Narcyzm pierwotny jest normalną i niezbędną częścią rozwoju psychicznego, z którego jednostka zwykle wyrasta, zaczynając inwestować swoją energię w innych ludzi i obiekty zewnętrzne.

Narcyzm wtórny

Pojawia się później w rozwoju i jest związany z przeniesieniem libidinalnej energii z obiektów zewnętrznych z powrotem na siebie. To mechanizm obronny stosowany w odpowiedzi na zranienia emocjonalne lub rozczarowania, gdy osoba wycofuje swoją miłość i uwielbienie z innych ludzi, kierując je do siebie. Narcyzm wtórny może prowadzić do patologicznych cech osobowości, takich jak nadmierna potrzeba podziwu, brak empatii oraz wyolbrzymione poczucie własnej wartości, które obserwujemy w zaburzeniu osobowości narcystycznej.

Rozwój psychoseksualny

Zygmunt Freud opisał kształtowanie się osobowości w kontekście różnych faz psychoseksualnych. Wyróżnił pięć etapów, z których każdy koncentruje się na erogennej strefie ciała. Są to: faza oralna (0-1 rok) – zaspokojenie poprzez usta (ssanie, gryzienie); faza analna (1-3 lata) – zaspokojenie związane z kontrolą nad wydalaniem; faza falliczna (3-6 lat) – zainteresowanie genitaliami, rozwój kompleksu Edypa i Elektry; faza latentna (6-12 lat) – spadek zainteresowania seksualnością, rozwój zainteresowań społecznych i intelektualnych; faza genitalna (od 12 r.ż.) – dojrzała seksualność, rozwój relacji międzyludzkich. Niepowodzenia w rozwiązaniu konfliktów w każdej fazie mogą prowadzić do fiksacji i wpływać na kształtującą się tożsamość.

Osobowość narcystyczna, według Freuda, wiąże się głównie z fazą oralną oraz pewnymi aspektami fazy fallicznej.

Problemy w fazie oralnej

Przez pierwszy rok życia dziecko jest skoncentrowane na przyjmowaniu i absorbowaniu. Jeśli wówczas doświadcza nadmiernego lub niedostatecznego zaspokojenia, może dojść do zatrzymania na potrzebach tego okresu. W praktyce polega to na tym, że osoba nadal będzie poszukiwać gratyfikacji lub doświadczać konfliktów wewnętrznych charakterystycznych dla etapu oralnego, co wpływa na jej zachowanie i osobowość, która nabiera cech patologii narcystycznej. Zatrzymanie na Człowiek z fiksacją oralną wykazują zachowania takie jak egocentryzm, zależność od innych, potrzeba ciągłej uwagi i afirmacji.

Zaburzenia okresu edypalnego

Podczas fazy fallicznej (3-6 r.ż) uwaga dziecka skupia się na narządach płciowych, a także na różnicach między płciami i relacjach z rodzicami. Jest to czas, w którym pojawiają się kompleksy Edypa i Elektry. Dzieci, które nie poradziły sobie z konfliktami w tym okresie, mogą rozwijać przesadne poczucie własnej ważności i potrzebę ciągłego podziwu ze strony innych.

Jeśli konflikt edypalny zakończył się wygraną rywalizacją z rodzicem tej samej płci o miłosny związek z drugim, zagrożone są powstaniem osobowości narcystycznej. Prawidłowe rozwiązanie polega na identyfikacji dziecka z rodzicem tej samej płci i doświadczeniu odmowy zbliżenia do drugiego w roli partnera. To pozwala dziecku m.in. zinternalizować wartości i normy, co sprzyja rozwojowi zdrowej tożsamości i samokontroli.

Wyjątkowy „zwycięzca”

Pokonanie rodzica tej samej płci i „zdobycie” obiektu pożądania (np. matka odsuwa się od ojca i zastępuję relację z nim nieadekwatną bliskością z synem) zaburza poczucie istnienia granic. Rodzic tej samej płci nie pokazał ich dziecku ani nie wyegzekwował  autorytetu, co prowadzi do nadmiernego wzmocnienia ego dziecka, które zaczyna postrzegać siebie jako wyjątkowe i lepsze od innych, w tym także od rodzica tej samej płci.

Zamiast identyfikować się z rodzicem tej samej płci, chłopiec lub dziewczynka może odrzucić jego wartości i normy, co zaburza zdrową integrację społeczną i emocjonalną. W to miejsce rozwija nadmiernie wybujałe poczucie własnej wartości bez realistycznego oglądu swoich umiejętności i ograniczeń.

Zagrażające są również nadmierne gratyfikacje. Jeśli rodzic przeciwnej płci (do którego dziecko jest przywiązane) nadmiernie gratyfikuje dziecko, wzmacniając jego uczucie wyjątkowości, dziecko może rozwijać przekonanie, że zasługuje na specjalne traktowanie i uwielbienie od innych.